Ngày 17/4/2012, vài giờ sau khi Vietnamnet đưa bài phản ảnh về nạn dịch loạn khiến bạn đọc và giới chuyên môn than phiền, trong đó có nêu trường hợp cuốn “Hạt Cơ Bản”, “Bản đồ và Vùng đất” của nhà văn Pháp Michel Houellebecq, “Vô Tri” của Milan Kundera, nhà xuất bản Nhã Nam đã quyết định thu hồi cuốn “Bản đồ và Vùng đất” do Cao Việt Dũng dịch, và cam kết đổi lại sách mới cho độc giả đã lỡ mua phải món hàng kém chất lượng này.


Nhã Nam nhổ cỏ, độc giả dọn vườn


Phản ứng kịp thời của Nhã Nam rất đáng được khen ngợi, đặc biệt trong môi trường văn hóa kinh doanh đang sa sút hiện nay. Trong bài phỏng vấn trên báo Tuổi trẻ Cuối tuần, ông Trần Tiễn Cao Đăng, đại diện mảng biên tập sách dịch của Nhã Nam, có tuyên bố: “Sản phẩm có lỗi phải được thay thế bằng sản phẩm sửa lỗi. Độc giả mua sách lỗi phải được đổi lấy sách đã hiệu chỉnh. Còn nếu có những độc giả đã mua sản phẩm lỗi mà không muốn chờ đợi bản làm lại, không muốn đổi nữa thì nhà xuất bản, nhà sản xuất có thể cân nhắc bồi hoàn tiền cho họ qua hệ thống phân phối một cách phù hợp. Đó là cách ứng xử tiêu chuẩn trên thế giới và tôi nghĩ rằng như vậy là đúng”.


Quan điểm của Nhã Nam về vấn đề dịch loạn như vậy đã được xác định rất rõ ràng, và những người mê sách cũng thấy yên lòng hơn trong tương lai khi mua các sản phẩm có thương hiệu này. Tuy nhiên báo chí và công luận than phiền không chỉ về cuốn “Bản đồ và Vùng đất”, mà còn về chất lượng của rất nhiều bản dịch khác của Nhã Nam và các nhà xuất bản khác. Thật đáng tiếc khi phải khẳng định rằng “Bản đồ và vùng đất” không phải trường hợp cá biệt trong nạn dịch loạn hiện nay. Những cuốn như “Hạt Cơ Bản”, “Những kẻ thiện tâm”, “Vô tri”, “Những mối tình nực cười”,… đều có rất nhiều lỗi dịch và có cùng một cách viết tiếng Việt hết sức “nhiều bất ổn”! Phải chăng Nhã Nam nên có một thái độ cầu thị hơn và cố gắng giải quyết cuộc khủng hoảng truyền thông đang diễn ra với thương hiệu của mình bằng cách lập hội đồng thẩm định lại tất cả các bản dịch đang bị công luận lên tiếng, tiến hành hiệu đính, và thu đổi lại các bản dịch sai quá nhiều, thậm chí tổ chức dịch lại bởi những dịch giả có trình độ và tinh thần trách nhiệm cao hơn? Uy tín của một nhà xuất bản nói riêng, và của giới xuất bản nói chung sẽ được nâng cao hơn qua những hành động có trách nhiệm như vậy.


Tuy nhiên vấn đề của một số bản dịch đã không còn nằm ở việc chuyển ngữ sai như ví dụ tai tiếng “Bố tôi bị ung thư tử cung”, mà còn ở khả năng diễn đạt tiếng Việt quá tệ hại, ví dụ: “Ở giữa tỉnh Cantal pha trộn chất miền Nam, nơi truyền thống ăn vần với ưa sống và tự do ăn vần với tôn trọng…” (trang 104). “Qua cuốn sách, nước Pháp hiện lên như một đất nước thần tiên, một tấm khảm những mảnh đất tuyệt vời chi chít lâu đài và danh thự, có sự đa dạng gây choáng váng nhưng là nơi, khắp nơi, sống rất dễ chịu” (trang 102). “Lúc họ sắp đến đoạn giao lộ Melun-Trung tâm, anh hiểu ra là mình đã trải qua, trong cái tuần này, một quãng ngoặc đơn yên bình.” (trang 65) (Bản đồ và vùng đất, bản dịch của Cao Việt Dũng). Công việc hiệu đính có thể sửa chữa lỗi chuyển ngữ sai, hoặc lỗi tiếng Việt ở mức vừa phải, còn nếu “bất ổn” đến mức đã thành một kiểu hành văn tệ hại mang thương hiệu riêng, thì có lẽ Nhã Nam nên nghiêm túc xem xét về việc dịch lại từ đầu những kiệt tác văn chương thế giới đang bị dịch loạn như vậy.


Tín ở đâu, Đạt ở đâu, Nhã ở đâu?


Sự am hiểu văn hóa nước ngoài đóng vai trò quan trọng trong cảm thụ ngôn ngữ, có những khái niệm xa lạ với người Việt, nhưng dễ hiểu trong đời sống của tác giả cuốn sách. Ví dụ ở câu văn nguyên bản trong “Bản đồ và vùng đất”: «Atelier d’artiste’ il fallait s’entendre, c’était un grenier avec une verrière…», mà dịch giả Cao Việt Dũng dịch là: «”Xưởng nghệ sĩ”, cần phải hiểu, là một cái vựa gắn nhiều kính…», thì vô cùng tối nghĩa, dù có vắt óc ra cũng không thể hiểu nổi đó là cái vựa đựng gì mà lại gắn nhiều kính. “Grenier” ở đây có nghĩa là “tầng áp mái”. Các nghệ sỹ nghèo hay thuê các tầng áp mái để sống và làm việc. Do thiếu ánh sáng trời nên người ta hay lắp một phần mái bằng kính. Có thể dịch giả đã không đủ thời gian để hiểu được tiếng Pháp tốt hơn chăng?


Bản dịch Lolita của dịch giả Dương Tường, như chính ông tâm sự, vẫn còn nhiều lỗi. Sự khiêm nhường của ông thật đáng khâm phục, đặc biệt trong bối cảnh một dịch giả trẻ có tuổi đời kém ông nửa thế kỷ chỉ chấp nhận xin lỗi độc giả vì… 4, 5 chỗ sai trong một bản dịch tệ hại ước tính có đến hàng ngàn lỗi và buộc phải bị thu hồi bởi chính nhà xuất bản nơi anh làm việc. Dịch giả Dương Tường khẳng định rằng, chắc chắn nếu Lolita còn cơ hội tái bản, ông sẽ sửa lại. Và trong lần tái bản, cũng mong ông lưu ý đến những dòng đầu tiên của tác phẩm nhiều hơn. Ngoài đoạn dịch khó hiểu “trên dòng kẻ bằng những dấu chấm”, thì ngay những dòng đầu của nguyên bản tiếng Anh: “Lolita, light of my life, fire of my loins. My sin, my soul.” (trang 1), được dịch ra thành: “Lolita, ánh sáng của đời tôi, ngọn lửa nơi hạ bộ của tôi. Tội lỗi của tôi, tâm hồn của tôi.” Trong đó chữ “Loins” được dịch thành “hạ bộ”, tuy nhiên trong bản tiếng Anh và tiếng Nga, chữ này hoàn toàn không có nghĩa như thế.


Nghĩa gốc của từ “loins” là cái lưng dưới, về mặt vật lý và giải phẫu học, “loins” là phần thắt lưng, hoặc bụng dưới của người, gần với cơ quan sinh dục ngoài. Khi tra từ điển có thể thấy “loins” còn có nghĩa là cơ quan sinh dục, nhưng để hiểu rõ khi được dùng trong đoạn văn nào nó có ý nghĩa nào, thì phải nắm chắc thành ngữ và ý nghĩa tôn giáo gốc của từ này.


Người xưa đã hình dung được vùng “loin” trên cơ thể rất quan trọng đối với cảm hứng hay sức khỏe tinh thần và tình dục của con người, là nơi có quả thận, mà y học phương Đông vẫn quan niệm rằng thận là nơi sinh tinh khí cho con người. Trong văn hóa VN, hình ảnh một người đàn ông bất lực luôn đi kèm với cảnh tự đấm, hoặc nhờ người khác đấm vào một cái lưng đang đau nhức.


“Fruit of your loins” có thể hiểu theo nghĩa là “đứa con dứt ruột đẻ ra”, hoặc theo nghĩa là “tình cha huyết mẹ” xuất phát từ trong cơ quan sinh sản bên trong.“Gird up your loins” có thể hiểu theo nghĩa thắt thắt lưng lại cho gọn ghẽ để chuẩn bị làm gì đó, vì người xưa hay mặc quần áo dài và lụng thụng,… Như vậy loins trong câu trên hoàn toàn không có nghĩa gì liên quan đến “hạ bộ”, đặc biệt trong ngữ cảnh khi người nói đang đứng trước một bồi thẩm đoàn, và đang dùng những từ rất trịnh trọng để xưng hô (thưa quý ông, quý bà bồi thẩm).


Nabokov (tác giả Lolita), là một người Nga, và chính ông đã dịch Lolita qua tiếng mẹ đẻ. Nếu dịch giả băn khoăn với đoạn dịch nào trong Lolita thì có thể tham khảo qua tiếng Nga để biết thêm về cách tư duy của tác giả. Thử xem lại đoạn văn trên đây trong tiếng Nga: “Лолита, свет моей жизни, огонь моих чресел. Грех мой, душа моя”. Tác giả dùng chữ “Чресла” thay cho chữ “Loins” trong bản tiếng Anh. Ý nghĩa của chữ này là phần eo lưng, và trong tiếng Nga nó còn biểu tượng cho sức mạnh của đàn ông. Tiếng Nga không thiếu từ để chỉ hạ bộ, nếu Nabokov thực sự nghĩ đến bộ phận ấy, thì chắc hẳn ông đã dùng một từ khác. Tuy nhiên cả trong tiếng Anh và tiếng Nga, thì cái hạ bộ hoàn toàn không thấy xuất hiện ở đâu trong những dòng đầu tiên này của Lolita! Một dịch giả đang làm việc cho 1 công ty hàng đầu ở Mỹ nói rằng, với nhiều đoạn văn phức tạp, nhóm dịch luôn tham khảo xem đoạn văn này, từ này, được dịch thế nào trong những ngôn ngữ khác. Nếu có đọc thêm bản tiếng Nga (ngôn ngữ mẹ đẻ của tác giả), và những bản dịch qua các ngôn ngữ khác nữa, chắc chắn dịch giả Dương Tường đã dịch tốt hơn.


Tất nhiên có dịch giả sẽ phản ứng rằng dịch đoạn văn trên thành “Ngọn lửa nơi eo lưng của tôi” thì rất khó hiểu cho độc giả, nhưng tiếng Việt cũng không thiếu cách diễn đạt tương đương. Và bất luận thế nào, thì đoạn văn “Ngọn lửa nơi hạ bộ của tôi” hoàn toàn không thể gọi là tín, đạt và nhã! Vả lại nếu trên cùng một dòng, mà chỗ thì dịch bay bổng thoát ý, chỗ thì lại bám sát từng chữ trong dòng kẻ bằng những dấu chấm, thì có vẻ là không được thống nhất như là được dịch chỉ từ một dịch giả duy nhất. Lướt qua đoạn văn đầu phần 3 của Lolita, là đoạn được trích dẫn nhiều trên báo: “Có hai loại kí ức thị giác; một là khi ta khéo léo tái tạo một hình ảnh trong phòng thí-nghiệm-tâm-trí, mắt vẫn mở (theo cách này, tôi hình dung Annabel dưới dạng vẻ có thể mô tả bằng những từ chung chung như: “da mật ong”, “hai cánh tay mảnh dẻ”, “tóc nâu bồng”, “mi dài”, “miệng rộng tươi rói”);”, cụm từ thí-nghiệm-tâm-trí được dịch bám từng từ theo chữ laboratory nguyên bản “There are two kinds of visual memory: one when you skillfully recreate an image in the laboratory of your mind, with your eyes open (and then I see Annabel in such general terms as: “honey-colored skin,” “think arms,” “brown bobbed hair,” “long lashes,” “big bright mouth”);”. Tuy nhiên chữ laboratory trong tiếng Anh ngoài nghĩa rộng là phòng thí nghiệm, còn nghĩa hẹp là phòng tráng phim, rửa ảnh, hay các máy xử lý ảnh. Ngay ở VN chúng ta, thuật ngữ phòng Lab được dùng phổ biến để nói đến các tiệm tráng phim, rửa ảnh. Theo đúng ngữ cảnh ở câu này (tái tạo, hình ảnh,…) thì dịch chữ laboratory thành phòng thí nghiệm như dịch giả đã làm không những tối nghĩa mà còn không đúng với ý tác giả định nói và gây khó hiểu cho độc giả.


Trong khuôn khổ một bài báo ngắn, khó có thể đưa ra hết các điểm dịch chưa tốt trong bản dịch Lolita, và chúng tôi cũng chưa có mục đích đó, chỉ mong nói lên những khó khăn trong dịch thuật và hy vọng đóng góp phần nào cho bản chỉnh sửa sắp tới của dịch giả.


Vẫn còn hy vọng


Không ai có thể phủ nhận chuyện dịch thuật là công việc khó khăn, nhưng cũng do nó rất khó khăn, nên có thể gây hiểu nhầm, hiểu sai cho độc giả. Và nếu nạn dịch loạn trong chuyện dịch các tác phẩm văn học chỉ có thể gây phản cảm và làm mất đi sự đam mê đọc sách của độc giả, thì trong một số bản dịch khác trong các ngành nghề nhạy cảm như y học, tâm lý học, tài chính,… các lỗi dịch có thể đem lại những thiệt hại không nhỏ về sức khỏe, tiền bạc và tương lai của nhiều người.


Việc báo chí lên tiếng mạnh mẽ đòi chấn chỉnh nạn dịch ẩu, dịch loạn hiện nay, và động thái thu đổi sách lỗi của Nhã Nam thực sự là những tín hiệu đáng mừng, cho thấy độc giả vẫn còn hy vọng sẽ được đọc các bản dịch tốt, và được mở những cánh cửa đến với các nền văn hóa khác, chứ không phải đạp lên gai góc và những mảnh kính vỡ như hiện nay!


An Di


Việt Nam Ngày Mới


http://www.vietnamngaymoi.com/phong-thi-nghiem-lolita/3/